του Νίκου Δούκα

Οι οικονομικές συζητήσεις και αναλύσεις στην Ελλάδα κυριαρχούνται εδώ και πολλά έτη από τις διαμάχες μεταξύ των οπαδών του Σοσιαλισμού και του Φιλελευθερισμού. Οι αντίστοιχες σχολές οικονομικής σκέψης έλκουν τις ρίζες τους στον Γερμανο-Εβραίο Καρλ Μαρξ και στον Σκωτσέζο Άνταμ Σμιθ. Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο σχολών είναι η σχετική έως πλήρης αδιαφορία για το εθνικό συμφέρον στην Οικονομία. Απέναντι σε αυτές τις δύο κοσμοπολιτικές σχολές σκέψης βρίσκεται το λεγόμενο Εθνικό Σύστημα, του οποίου η ονομασία οφείλεται στον Γερμανό οικονομολόγο Φρίντριχ Λιστ (1789-1846) και στο κύριο έργο του «Το Εθνικό Σύστημα της Πολιτικής Οικονομίας» (πρώτη έκδοση 1841).

Η θεωρία του Λιστ για την «εθνική οικονομία» διαφέρει από τα δόγματα της «προσωπικής οικονομίας» και της «κοσμοπολιτικής οικονομίας». Ο Λιστ αντιπαραθέτει την οικονομική συμπεριφορά του ατόμου με αυτή του έθνους. Ένα άτομο προωθεί μόνο τα προσωπικά του συμφέροντα, αλλά ένα κράτος καλλιεργεί την ευημερία όλων των πολιτών του. Ένα άτομο μπορεί να επιτύχει από δραστηριότητες που βλάπτουν το έθνος. «Η δουλεία είναι μία δημόσια καταστροφή για μία χώρα, ωστόσο μερικοί άνθρωποι μπορεί να πηγαίνουν πολύ καλά ως έμποροι ή ιδιοκτήτες σκλάβων» γράφει χαρακτηριστικά ο Λιστ. Επίσης δραστηριότητες ωφέλιμες για την κοινωνία μπορεί να βλάπτουν τα συμφέροντα συγκεκριμένων ατόμων. «Τα κανάλια και οι σιδηρόδρομοι ωφελούν ένα έθνος, αλλά οι αμαξάδες θα διαμαρτυρηθούν για αυτή την βελτίωση. Κάθε νέα εφεύρεση προκαλεί ενοχλήσεις σε μερικά άτομα και παρ’ όλα αυτά είναι μία δημόσια ευλογία».

Ο Λιστ υποστηρίζει ότι, αν και κάποια κυβερνητική δράση είναι απαραίτητη για να ενθαρρύνει την οικονομία, μία υπέρ το δέον παρεμβατική κυβέρνηση μπορεί να κάνει περισσότερο κακό από καλό. «Είναι κακή πολιτική η ρύθμιση των πάντων και η προώθηση των πάντων με την χρήση κρατικής δύναμης, όταν τα πράγματα μπορούν να ρυθμιστούν καλύτερα από μόνα τους και μπορούν να προωθηθούν καλύτερα με ιδιωτικές προσπάθειες. Αλλά δεν είναι λιγότερο κακή πολιτική να αφήνουμε στην τύχη τους τα πράγματα που μπορούν να προωθηθούν μόνο την παρέμβαση της κρατικής δύναμης».

Ο Λιστ προειδοποίησε έγκαιρα και προφητικά εναντίον της Παγκοσμιοποίησης. «Το αποτέλεσμα ενός γενικού ελεύθερου εμπορίου δεν θα είναι μία παγκόσμια δημοκρατία, αλλά αντιθέτως η παγκόσμια υποδούλωση των λιγότερο ανεπτυγμένων εθνών στην κυρίαρχη βιομηχανική, εμπορική και ναυτική δύναμη». Καθώς η ανθρωπότητα είναι διηρημένη σε ανεξάρτητα κράτη «ένα έθνος θα ήταν άφρον να προωθήσει την ευημερία όλης της ανθρώπινης φυλής σε βάρος της δικής του ισχύος, ευημερίας και ανεξαρτησίας».

Σύμφωνα με τον Λιστ τα έθνη της εύκρατης ζώνης μπορούν να περάσουν από τα ακόλουθα στάδια οικονομικής ανάπτυξης: α) ποιμενική ζωή β) γεωργία και γ) γεωργία σε συνδυασμό με την βιομηχανία και το εμπόριο. Η οικονομική αποστολή του κράτους είναι να δημιουργήσει με νομοθετικά και διοικητικά μέτρα τις απαραίτητες συνθήκες για την πρόοδο ενός έθνους από αυτά τα στάδια. Από αυτή την ανάλυση προκύπτουν οι προτάσεις του Λιστ. «Κάθε υπανάπτυκτο έθνος θα πρέπει να αρχίσει με ελεύθερο εμπόριο, ενθαρρύνοντας και βελτιώνοντας την γεωργία με συναλλαγές με πλουσιότερα και πιο καλλιεργημένα έθνη, εισάγοντας ξένα βιομηχανικά προϊόντα και εξάγοντας αγροτικά προϊόντα. Όταν το έθνος γίνει αρκετά ανεπτυγμένο ώστε να παράγει βιομηχανικά προϊόντα, τότε ένα σύστημα προστασίας πρέπει να δημιουργηθεί για να επιτρέψει στις εγχώριες βιομηχανίες να αναπτυχθούν πλήρως και να αποτρέψει την εξαφάνισή τους από τον ανταγωνισμό στην εγχώρια αγορά με πιο προηγμένες ξένες βιομηχανίες. Όταν οι εθνικές βιομηχανίες θα είναι αρκετά ισχυρές ώστε να μην φοβούνται τον ανταγωνισμό, τότε το υψηλότερο στάδιο προόδου έχει επιτευχθεί και το ελεύθερο εμπόριο μπορεί να γίνει ο κανόνας πάλι. Ότι χάνει ένα έθνος σε αξία προϊόντων κατά την διάρκεια της προστατευτικής περιόδου, το κερδίζει πολλαπλάσια σε παραγωγική αξία».

Η θεωρία του Λιστ ήταν αντίθετη με το απόλυτο δόγμα του ελεύθερου εμπορίου, το οποίο προωθούσε εκείνη την εποχή (αρχές του 19ου αιώνα) η Μεγάλη Βρετανία. Ο Λιστ υποστήριξε πως η Γερμανία πρέπει να ακολουθήσει τις πράξεις της Βρετανίας και όχι τα αφηρημένα δόγματα του Άνταμ Σμιθ. «Αν η Αγγλία τα είχε αφήσει όλα ελεύθερα (laissez faire, laissez aller), οι Γερμανοί έμποροι της Χανσεατικής Λίγκας θα συνέχισαν το εμπόριο τους στο Λονδίνο, οι Βέλγοι θα κατασκεύαζαν στις βιομηχανίες τους ρούχα για τους Άγγλους και η Αγγλία θα ήταν ακόμα ένας απέραντος βοσκότοπος, όπως η Πορτογαλία έγινε το αμπέλι της Αγγλίας και παραμένει μέχρι σήμερα. Είναι πολύ πιθανό ότι χωρίς την άκρως προστατευτική εμπορική πολιτική της, η Αγγλία δεν θα είχε ποτέ φθάσει σε τόσο υψηλό βαθμό πολιτικής ελευθερίας, γιατί αυτή η ελευθερία είναι κόρη της βιομηχανίας και του πλούτου».

Το πρακτικό συμπέρασμα που έβγαλε ο Λιστ είναι πως η κατακερματισμένη τότε σε κρατίδια Γερμανία χρειαζόταν για την οικονομική της πρόοδο μία ενιαία περιοχή με έξοδο στην θάλασσα για το εμπόριό της και μία δραστική ανάπτυξη της βιομηχανίας και του εμπορίου. Για να γίνει αυτό απαιτείτο μία έξυπνη προστατευτική νομοθεσία σε συνδυασμό με την τελωνιακή ένωση όλων των γερμανικών εδαφών και η δημιουργία γερμανικού εμπορικού ναυτικού. Το βιβλίο του Λιστ προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στην Γερμανία και οι ιδέες του αναμφίβολα αποτέλεσαν τα οικονομικά θεμέλια της σύγχρονης Γερμανίας και εφαρμόστηκαν από την πρακτική ιδιοφυΐα του Βίσμαρκ. Παράλληλα η επέκταση και η ενοποίηση του σιδηροδρομικού δικτύου της Γερμανίας οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στις προτάσεις του Λιστ.

Αλλά και στα αναπτυσσόμενα έθνη του εξωτερικού η επιρροή του Λιστ ήταν και είναι σημαντική. Η Ιαπωνία του 19ου αιώνα ακολούθησε το οικονομικό μοντέλο του. Οι πολιτικές της Κίνας στην μετά τον Μάο εποχή είναι εμπνευσμένες από την θεωρία του Λιστ. Αλλά και αρκετοί σύγχρονοι οικονομολόγοι όταν προτείνουν οικονομικές πολιτικές για τις αναπτυσσόμενες χώρες παραπέμπουν συχνά στον Λιστ.

Δυστυχώς ο Φρίντριχ Λιστ και η οικονομική του θεωρία είναι παντελώς άγνωστος στην Ελλάδα, παρά τα τεράστια προβλήματα που αντιμετωπίζουν πολλοί κλάδοι της ελληνικής Οικονομίας από τον ανταγωνισμό ξένων επιχειρήσεων. Ως αποτέλεσμα οι εθνοκεντρικές οικονομικές προτάσεις είναι από ασθενείς έως ανύπαρκτες και οι οικονομικές συζητήσεις μονοπωλούνται από σοσιαλιστές και φιλελευθέρους. Ελπίζω το παρόν άρθρο να αποτελέσει την αρχή μίας εντονότερης και συστηματικότερης ενασχόλησης του πατριωτικού χώρου με την οικονομική θεωρία και την Οικονομία γενικότερα.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος 13 (Σεπτέμβριος 2008) του μηνιαίου περιοδικού Patria.